Inspiraciju za ovo istraživanje dobili smo od ljudi iz turističke agencije za daleke destinacije Disko Drugar Putovanja. Njihov sajt sa ponudama aranžmana kako za Grčku, tako i za ostatak sveta možete posetiti na linku Diskodrugarputovanja.rs.

Prve nagoveštaje muzike kod Helena nalazimo u najranijem, arhajskom periodu, u vremenu kad se društvo još nije raslojilo.

Istorijski podaci kažu da se u Periklovoj Atini, u robovlasničkom periodu, muzika uzdigla do takvih visina da su i ugledni državnici i filosofi opažali vrednost pojedinca umetnika, izjednačujući njegovu stvaralačku snagu sa božanskom.

Religija i mitovi bili su uzor Helenskim umetnicima. Intelektualnom životu muze su davale radost i svežinu – one su bile te koje su brinule da život bude sadržajniji, lepši i zabavniji, dok se bog Apolon pobrinuo da se muzika oseti u najudaljenijim ostrvima. A moguće je da su sve odredili bogovi sa Olimpa.

Poreklo helenske muzike

Što se tiče porekla helenske muzike, njen nastanak je u tesnoj vezi sa geografskim položajem Grčke.

Ovom ide u prilog tvrdnja da je muzika nastala na području Istoka i da ju je preko obala Male Azije, Trakije, Kikladskih i ostalih ostrva put vodio ka kopnenom delu Helade.

Veliki stvaraoci muzike bili su poznati umetnici: Arion (svirao kitaru), Klon, Hijagnid i Terpandar, imena koje čuva istorija muzike. Sedmi i šesti vek p.n.e obiluju poletom u građevinarstvu i grnčarstvu te je tako sačuvan veliki broj ukrasnog posuđa od ogromnog značaja za izučavanje muzičke prošlosti Helena. Nesumnjivo je veliki uticaj stranih umetnika koji su dolazili sa istoka na obale Grčke u 8. veku p. n. e.

Neobična, nova muzika je postajala asimilovana, obogaćena helenskim karakterom i nacionalnim osećanjem. Za to imamo dokaza u velikom broju skolija – pesme koje su pevale na gozbama i koje su se odomaćile te se nazivaju starohelenskim.

Ne zaboravimo da je i naziv “muzika” nastao je od reči (grč. Μουσαι, Mousai) “Muze” (Zevsove ćerke, boginje umetnosti i književnosti u staroj Grčkoj).

 Otuda i krilatica “Ex orinete lux” ili vetlost sija sa Istoka

U nekim pesmama helenske poezije vidi se strani uticaj u ritmu i melodiji. Iz tekstova pesnika Talesta saznajemo da su Heleni sedeli u dvorištima i pevali frigijske nome i lidijske himne koje su izvodili prodornim tonom. Da su muzičari i umetnici iz Male Azije bili traženi govori i podatak da su muzičari iz Helade odlazili da uče sviranje i pevanje u pokrajinama Male Azije.

Dakle, Heleni su bili praktični ljudi koji su umeli i te kako da održe veze sa Persijancima, Jevrejima, Feničanima i Egipćanima.

Samo su maštom i kreativnošću dopunjavali i prilagodili novi zvuk svom nacionalnom duhu. Grci su veoma ponosan narod i vekovima su imali svoju mantru koju je još pre mnogo vekova smislio Pindar “Uvek se isticati i biti među prvima“.

Svaki Grk će vam reći kako su baš oni kolevka svih umetnosti, pa i muzike. Teoretičari muzike su mišljenja da su napeve i muzičke strukture Helenima doneli osvajački pohodi Aleksandra Velikog u Indiji. To je bio obostrani uticaj, možemo reći- izvežbanom uhu neće promaći sličnost indijskih melodičnih napeva (koji su korišćeni u ceremonijama, tokom molitve, relaksacije, slavlja i slično) sa Helenskim. I ne samo muzika – i trgovina, vojska i običaji su bili prožeti uticajima sa Istoka.

Vrste instrumenata kod starih Grka

Najopštija podela i prikaz razvoja instrumenata i helenske muzike bila bi u tri perioda.

Prvi period je vokalno-instrumentalni period, sa lirom kao glavnim intrumentom, drugi je instrumentalni sa dominacijom aulosa (vrsta svirale sa jednom ili više cevi) i treći vokalno- intrumentalni period, sa kitarom i lirom. Svaki je trajao otprilike po tri do pet vekova. Nazive originalnih instrumenta i oblike istraživači su pronalazili uglavnom na likovnim spomenicima: na vazama, ostacima arheoloških iskopina i na zidovima hramova iz davnina. Likovni umetnici su bili najdetaljniji u prikazu instrumenata.

Instrumenti su bili podeljeni na žičane, duvačke i udaračke. U žičane instrumente ubrajali su se, među ostalima, lira, kitaris, pektida, pandura, simikija, jambika, sambika, tripud, forminga; duvački su bili aulos, siringa, hidraula i gingar, a udaraljke krotala, sistron, kimbala i timpanon.

Žičani instrumenti

Lira se spominje kod Homera i muzičkih sledbenika tog doba kao helos sa rezonantnom kutijom od kornjačine kore-helone, a žice su se pravile od (sušenih) creva goveda. Postoji legenda o Hermu, snalažljivom čuvaru goveda koji je napravio prvu liru. Usavršena lira iz VI veka p.n.e. imala je ručke u obliku rogova i rezonator od drveta.

Broj žica se menjao, od tri do sedam. Zvuk se proizvodio cimanjem žica ili specijalnim štapićem od roga ili neke druge rožnate površine. Kažu da su sačuvane tri lire iz sumerskog perioda, u muzejima u Londonu i Filadelfiji i da one najviše podsećaju na ovu prvu helensku liru. Veliko ime umetnosti stare Grčke prema mitološkom predanju, sin Kaliope i tračkog kralja Ojagra bio je Orfej.

Bio je omiljeni i glasovit umetnik čudesne nadarenosti – kad bi zasvirao liru i zapevao, divlje bi mu zveri prilazile, ptice sletale oko njega, drveće i stene se pomeralo kako bi mu bili bliži. Od najdavnijih vremena negovan je njegov kult i sačuvan u legendi kao muzičar sa ostrva, lutalica.

Kitara je drugi instrument koga najviše mešaju sa lirom, jer na nju najviše nalikuje. Velika je razlika u rezonantnoj kutiji koja je ili četvrtasta ili trapezoidnog oblika, rogovi ručke su od drveta, a ceo instrument je i širi od lire. U upotrebi je od V i VI veka p.n.e.

Za oba instrumenta važi da nisu autohtoni, već su dokaz o vezama Helena sa drugim narodima tog doba. Asirci, Tračani, Feničani su vršili najveći uticaj sve do VI veka.

Za formingu Homer kaže da je bila instrument koji se svirao u pratnji pevača i spominje ga nekoliko puta u “Odiseju”. Na vazama on je naslikan kao instrument koji se naslanja na bedro, a manji njegov oblik se držao rukama pomoću malih zategnutih pantljika oko zglobova ruke. Muzikolozi formingu svrstavaju u podvrstu lire.

Trigonon je trouglastog oblika i dolazi od Sumerana,

Magadida je bio instrument sa mnogo žica poređanih u dva reda, zvučeći u oktavama, pa se levom rukom svirali duboki, a desnom se prebiralo po žicama za tanke tonove.

Sambika je donesena iz Egipta i koristila se u sviranju na gozbama i svečanostima.

Simikija je imala trideset i četiri žice.

Epigoneion je imao čak četrdeset žica i zbog težine se držao na kolenima ili bedru

Duvački instrumenti. Aulos, hidraula, salpinga, siringa

Svoj muzički ukus Heleni su odnegovali uz meke zvuke instrumenta sa žicama. Muzika duvačkih instrumenata se jako kasno primila u javnosti.

Aulos (od glagola “auleo” -”duvanje za proizvodnju zvuka, sviranje”) je postao slavan instrument u helenskoj muzičkoj istoriji. Donesen je u VII veku pre n. e. sa istoka. Svirao se u grupnom pevanju, pri žrtvenim svečanostima, za uvežbavanje vojnika, ali i na gozbama. Tehnika sviranja zahtevala je veštinu upotrebe vazduha (kao što to danas rade oboisti i fagotisti).

Mnogi tekstovi spominju brojne muzičare došle iz Male Azije koji su podučavali Helene sviranju na aulosu. Pronalazak ovog duvačkog instrumenta se, po mitologiji, pripisuje Atini. Podsetimo, čitav niz pronalazaka se vezuju za njeno ime: plug, lonac, grabulje, kočije i jaram. Stari Heleni su bili oduševljeni zvukom aulusa i on je imao veliki broj pristalica i dostigao veliko poštovanje. Na brojnim vazama i na tkaninama slikani su instrumenit sa dve cevi. Diaulos. Zanimljivo je da su Heleni znali za dvoglas što potvrđuje i ova druga cev na aulosu – na jednoj cevi s više rupa izvođena je melodija, a na drugoj prateći ton. U IV veku su čak postojala takmičenja u sviranju aulusa – auletika, a melodije koje su se izvodile zvale su se aulodije.  Platon u svojim detaljnim hronikama piše da se sviralo u Beotiji i Tebi , čak i na svadbi Aleksandra Velikog, u Susi, svirali su kitaru i aulos.

Plagiaulos je bio od bambusove trske i drveta koji nije imao onaj početni deo (“usnik”) već samo otvor za uduvavanje vazduha, koso postavljen.

Hidraula je, po tekstovima Herona Aleksandrijskog imala više delova. Mnoštvo cevi različite veličine koje su imale otvore i koji su se uduvavanjem vazduha otvarali ili zatvarali.

Monokalm i polikalm su pravljeni od izbušene cevi od trske

Siringa je bila tipičan pastirski instrument – svirala od izbušenog drveta. Neke cevi su bile ravne, a neke ne. Siringa je nama poznata kao “Panova frula“, pastirski instrument, svirala od specijalne vrste trske, višecevni instrument koji je i ostao provincijski -na njemu su svirali samo pastiri i satiri. On je bio atribut šumskog božanstva Pana, boga ispaše i stoke koji boravi na planinama i u pećinama Arkadije.

Po mitu, Pan je bio skroman, lenj i voleo je svečanosti, voleo je da svira i da uči seljake sviranju na fruli. Vekovima kasnije, svi ostali žičani instrumenti su se razvijali, postali moderni, a Panova frula je ostala daleko od muzičkih zbivanja.

Trube nisu bile tako omiljene među Helenima, naime potcenjivale su se i prezirale često. Lira je ipak bila “kraljica” i veoma malo instrumenta sličnih trubi je bilo u upotrebi (poput salpinge koju su svirali krajem 3. veka u povorci takmičara, kada bi se proglašavali pobednici).

Udarački instrumenti

Kako je muzika Helena više bila melodična, udaraljke su bile neznatno zastupljene. Uglavnom su to bile neki instrumenti donešeni iz Egipta.

Timpanon. Na veliki svečanostima u slavu boga Dionisa, u ansamblu bio bi i jedan isntrument koji je davao ritam, timpanon. U Atini, na Kibelinom hramu, nalazi se baš ovaj instrument koji simbolizuje Kibelu i njen kult (figura drži upravo ovaj instrument). Podseća na današnje daire (bez onih malih metalnih diskova sa strane).

Kimbala je instrument sastvaljen od dve izdubljene metalne ploče koje su pri udaru jedna u drugu proizvodile prodoran i oštar neodređen zvuk.

Krembala je liven od bronze, izgledao je kao dve male kamene ploče koje su se udarale jedna o drugu, često su se koristila i dva belutka koja bi se udarala jedan o drugi. Bio je to ritmički udarački instrument koji je davao takt i ritam. I najviše se koristio za vreme svečanosti i proslava.

Sistron je ime dobio po glagolu seio tresti što objašnjava i način na koji se dolazilo do zvuka. Na vazama na Kritu pronađenim umetnici su ih slikali kao vođa muzičar koji ide ispred grupe ljudi i daje takt pomoću sistrona.

Na kojim spomenicima danas možemo videti muzičke sadržaje starih Grka?

Likovni spomenici su ubedljivo najmerodavniji dokazi i svedoci ovih starih muzičkih instrumenata. Prve vesnike muzičke umetnosti nalazimo na Kikladskim ostrvima i u maloazijskom obalskom području. Pojedina grčka ostrva su prave riznice podataka o muzičkim isntrumentima. Gotovo je pravilo da je muzika bila sastavni deo kulta i svečanosti posvećene događajima iz religije ili narodnom verovanju s folklornom tematikom, dok u nekim slučajevima simboliše i božanstvo kojem je namenjena.

- Na Kritu, u Hagiji Trijadi pronađena je vaza žetelaca. Pretpostavka je da su na reljefu žeteoci koji se vraćaju sa polja, dok na čelu povorke svirač daje takt na sistronu.

- Na sarkofagu iz istog arhološkog nalazišta, crteži prikazuju žrtvovanje bika dok svirač prati ceremoniju duvajući u neku vrstu aulosa.

- U palati na Knosu nalazi se freska koja po sadržaju predstavlja žene u bogato ukrašenim odelima, sa nekim instrumentima za koje stručnjaci teško mogu odrediti da li su duvački ili ne.

- Grudni oklop pronađen u Olimpiji na Kritu pokazuje Apolona sa kitarom dok muze igraju oko njega.

- Umetnost od VIII do III veka p. n. e je menjala načine i forme, nekad su radovi bili geometrijskog stila, nekad savršeno realistični, ponekad pod uticajem Istoka, puni ornamenata. Tako su na posuđu iz VI veka p.n.e. atinski majstori grnčarije radili divne crteže junaka i bogova koji se zabaljaju, ratuju, pevaju, sviraju…

- Na poznatoj Fransoa vazi Tezej predvodi devojke i momke koji su darovani Minotauru. Grupa se kreće po taktu muzike sa njegove lire, dok im u susret ide Arijadna, kći Minotaura, noseći u ruci klupko kanapa.

- U V veku p. n.e. radio je Epiktet, veliki majstor crteža. Na njegovim radovima, po oslikanim posudama kojih ima popriličan broj, nalazimo kompozicije sa muzičkom tematikom. Jedna od njih je šoljica sa likom auletista s forbejom preko obraza ili detalj sa nagom igračicom.

- Divan je i možda najpoznatiji i reljef Orfeja u Euridike izrađen u Fidijinoj školi. Na njemu je predivna kompozicija rastanka dvoje ljubavnika na kojoj Orfej u ruci drži liru.

Obratite pažnju kad sledeći put putujete u Grčku, posetite neki muzej i pogledajte neki delić umetničke prošlosti na kom je živo prikazan muzički instrument.

Bićete očarani.